Егер ата-аналар өз балаларына қамқорлық көрсетпесе және оларды тәрбиелеуге ешқандай қатыспайтын болса, онда оларды ата-ана құқығынан айыруы мүмкін. Бұл мақалада ата-ана құқықтарынан айыру рәсімі және оның салдары сипатталған.
"Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" ҚР Кодексіне сәйкес, ата-аналар келесі жағдайларда ата-ана құқықтарынан айырылады:
ата-анасының міндеттерін орындаудан жалтарса, оның ішінде алимент төлеуден қасақана жалтарса;
өз баласын перзентханадан, жетім балаларға, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдардан және өзге де ұйымдардан алуға дәлелді себептерсіз бас тартса;
өз ата-аналық құқықтарын пайдаланып қиянат жасаса;
балаға қатал қараса, оның ішінде оған физикалық немесе психикалық зорлық-зомбылықты жүзеге асырса, оның жыныстық қол сұғылмаушылығына қастандық жасаса;
спирттік ішімдіктерді, есірткі заттарын және психотроптық заттарды көп мөлшерде қабылдаса.
Ата-аналарды жоғарыда аталған негіздер бойынша сот ата-ана құқықтарынан тек олар кінәлі мінез-құлық көрсеткен жағдайында ғана айыруы мүмкін.
Ата-аналардың балаларды тәрбиелеу жөніндегі өз міндеттерін орындаудан жалтаруы олардың адамгершілік және дене бітімінің дамуына, оқуына, қоғамға пайдалы еңбекке дайындалуына қамқорлық жасамауы, алимент төлеуден қасақана жалтаруы. Мұндай жалтарудың жеке жағдайы өз баласын перзентханадан не өзге де балалар тәрбиелеу, емдеу немесе басқа мекемелерден алудан дәлелді себептерсіз бас тарту болып саналады.
Ата-ана құқықтарын теріс пайдалану деп бұл құқықтарды балалардың мүдделеріне нұқсан келтіре отырып пайдалануды түсіну керек, мысалы, оқуға кедергі жасау, қайыршылыққа, ұрлыққа, жезөкшелікке, спирттік ішімдіктерді немесе есірткілерді және т. б. қолдануға көндіру.
Балалармен қатыгез қарым-қатынас ата-аналардың оларға тән немесе психикалық зорлық-зомбылықты жүзеге асыруында не олардың жыныстық қол сұғылмаушылығына оқталуында ғана емес, сонымен қатар тәрбиелеудің жол берілмейтін тәсілдерін қолдануда да (балалармен дөрекі, немқұрайлықпен, адамдық қадір-қасиетін қорлайтын қарым-қатынаста, балаларды қорлауда немесе пайдалануда) көрініс табуы мүмкін.
Созылмалы алкоголизм немесе ата-аналардың нашақорлықпен және уытқұмарлықпен ауыруы тиісті медициналық қорытындымен расталуға тиіс. Осы негіз бойынша ата-ана құқықтарынан айыру жауапкердің әрекет қабілеттілігі шектеулі деп танылуына қарамастан жүргізілуі мүмкін.
Ата-ана құқықтарынан айыру тәртібі
Ата-ана құқықтарынан айыру туралы іс:
ата-анасының біреуінің;
баланың басқа да заңды өкілдерінің;
қорғаншы және қамқоршы органның;
прокурордың талап арызы бойынша сот тәртібімен қаралады.
Талап арыз жауапкердің, яғни ата-ана құқықтарынан айыру туралы мәселе қойылған ата-ананың тұрғылықты жері бойынша беріледі.
Талап арызға қоса берілетін қажетті құжаттар:
баланың туу туралы куәлігі (әке болуды анықтау туралы куәлік);
неке қию немесе бұзу туралы куәлік;
мемлекеттік баж төленгені туралы түбіртек (0,5 АЕК);
ата-ананың тиісті емес мінез-құлқын куәландыратын дәлелдемелер:
алимент өндіріп алу туралы сот шешімі;
алимент бойынша берешектің мөлшері туралы сот орындаушысының анықтамасы;
маскүнемдік немесе нашақорлық бойынша есепте тұруы туралы анықтамалар;
алимент төлеуден жалтарғаны, балаға қатыгез қарағаны, күш қолданғаны және т. б. үшін әкімшілік немесе қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы құжаттар;
қамқоршылық және қорғаншылық органдарының қорытындысы.
Ата-ана құқықтарынан айыру туралы істер прокурордың және қорғаншы органның қатысуымен қаралады. Оларды қарау кезінде сот ата-ана құқықтарынан айырылған ата-аналардан балаға алимент өндіріп алу туралы мәселені шешеді.
Егер сот істі қарау кезінде ата-аналардың іс-әрекеттерінде қылмыстық жазаланатын әрекет белгілерін анықтаса, ол жеке қаулымен оны прокурордың назарына жеткізуге міндетті.
Сот ата-ана құқықтарынан айыру туралы сот шешімі заңды күшіне енген күннен бастап үш күн ішінде бұл шешімнен үзінді көшірмені баланың тууын мемлекеттік тіркеу орны бойынша тіркеуші органға және баланың тұратын жері бойынша қорғаншы органға жіберуге міндетті.
Ата-ана құқықтарынан айырудың салдары
Ата-ана құқықтарынан айыру баламен туыстық фактісіне негізделген барлық құқықтардың жоғалуына әкеп соғады.
ҚР Жоғарғы Сотының "Балаларды тәрбиелеуге байланысты дауларды шешу кезінде соттардың заңды қолдануы туралы" қаулысының 9-тармағына сәйкес, ата-ана құқықтары деп, олар айрылып қала алатын, оларға балалар кәмелетке толғанға дейін берілген келесі құқықтарды түсіну керек:
тәрбиелеу;
денсаулыққа қамқорлық;
балалардың орта білім алуына;
олардың мүдделеріне өкілдік етуге және қорғауға;
басқа адамдардан балаларды талап етуге;
баланы асырап алуға беруге келісім беруге не келісім беруден бас тартуға;
ҚР Азаматтық кодексінің 22-бабының 2-тармағында аталған мәмілелерді қоспағанда, 14 жастан 18 жасқа дейінгі балалардың мәмілелерді жасауына келісім беруге;
сол жасөспірімдерді өз табысына, стипендиясына, өзге де кірістеріне және олар құрған зияткерлік меншік объектілеріне және т. б. кірістерге дербес билік етуге шектеу немесе одан айыру туралы сотқа арыз беруге;
қамқорақы алуға;
жеңілдіктер мен мемлекеттік жәрдемақылар алуға;
заң бойынша мұралануға және т. б.
Ата-ана құқықтарынан айыру ата-аналарды өз баласын асырау міндетінен босатпайды, ол оны асырап алумен тоқтатылады.
Баланың және ата-ана құқықтарынан айырылған ата-ананың одан әрі бірге тұруы туралы мәселе сот тәртібімен шешіледі.
Ата-анасы ата-ана құқықтарынан айырылған бала тұрғын үйге меншік құқығын немесе тұрғын үйді пайдалану құқығын, сондай-ақ ата-анасымен және басқа да туыстарымен туыстық фактісіне негізделген мүліктік құқықтарды, оның ішінде мұра алу құқығын сақтайды.
Баланы басқа ата-анаға беру мүмкін болмаған жағдайда немесе ата-анасының екеуінің де ата-ана құқықтарынан айырылған жағдайда бала қорғаншы және қамқоршы органның қамқорлығына беріледі.
Ата-ана құқықтарынан айырылған ата-аналардың өтініші бойынша қорғаншы және қамқоршы орган, егер бұл балаға теріс әсер етпесе, баламен кездесуге рұқсат береді.
Ата-аналар ата-ана құқықтарынан айырылған жағдайда баланы асырап алуға ата-аналарды ата-ана құқықтарынан айыру туралы сот шешімі заңды күшіне енген күннен бастап алты ай өткен соң жол беріледі.
Ата-анасының бірі ата-ана құқығынан айырылған баланы асырап алуға басқа ата-анасының келісімімен жол беріледі.
Ата-ана құқықтарын қалпына келтіру
Ата-аналардың ата-ана құқықтарын сот олар мінез-құлқын, өмір салтын және бала тәрбиесіне көзқарасын өзгерткен жағдайда қалпына келтіруі мүмкін.
Ата-ана құқықтарын қалпына келтіру ата-ана құқықтарынан айырылған ата-ананың өтініші бойынша сот тәртібімен жүзеге асырылады. Ата-ана құқықтарын қалпына келтіру туралы істер ата-анасының, қорғаншы және қамқоршы органның қатысуымен қаралады.
Егер ата-ана құқықтарын қалпына келтіру баланың мүддесіне қайшы келсе, сот баланың пікірін ескере отырып, ата-аналардың ата-ана құқықтарын қалпына келтіру туралы талап-арызын қанағаттандырудан бас тартуға құқылы.
Он жасқа толған балаға қатысты ата-ана құқықтарын қалпына келтіру тек оның келісімімен ғана мүмкін болады.
Егер бала асырап алынса және бала асырап алынбаса, ата-ана құқықтарын қалпына келтіруге жол берілмейді.
Ата-ана құқықтарын шектеу
"Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" ҚР Кодексінің 79 бабына сәйкес, сот баланың мүдделерін ескере отырып, баланы, ата-ана құқықтарынан айырмай, ата-анасынан айыру арқылы ата-ана құқықтарын шектеу туралы шешім қабылдай алады.
Ата-аналары не олардың біреуі ата-ана құқықтарынан айырылған немесе шектелген баланы орналастыруды баланың тұрғылықты жері бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган жүргізеді.
Егер баланы ата-анасымен қалдыру оған қауіпті болса, ата-ана құқықтарын шектеуге жол беріледі:
ата-анасына байланысты емес мән-жайлар бойынша (психикалық бұзылу немесе өзге де созылмалы ауру, ауыр мән-жайлар);
ата-аналардың мінез-құлқының салдарынан, бұл ретте ата-аналарды ата-ана құқықтарынан айыру үшін жеткілікті негіздер белгіленбеген.
Егер ата-аналар өз мінез-құлқын өзгертпесе, қорғаншы және қамқоршы орган ата-ана құқықтарын шектеу туралы сот шешім шығарғаннан кейін алты ай өткеннен кейін ата-ана құқықтарынан айыру туралы талап қоюға міндетті.
Ата-ана құқықтарын шектеу туралы талапты баланың жақын туыстары, баланың құқықтарын қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын ұйымдар, прокурор ұсынады.
Ата-ана құқықтарын шектеу туралы істер қорғаншы және қамқоршы орган өкілінің міндетті түрде қатысуымен қаралады.
Ата-ана құқықтарын шектеу туралы істі қарау кезінде сот ата-анасынан балаға алимент өндіріп алу туралы мәселені шешуге құқылы.
Ата-ана құқықтарынан айырудың салдары
Ата-ана құқықтарын сот шектеген ата-аналар баланы жеке өзі тәрбиелеу құқығынан айырылады, ал баланы ата-анасымен қалдыру оған қауіпті болған жағдайларда, сондай-ақ балалары бар азаматтар үшін белгіленген жеңілдіктер мен мемлекеттік жәрдемақылар алу құқығынан айырылады.
Ата-ана құқықтарын шектеу ата-аналарды баланы күтіп-бағу жөніндегі міндеттен босатпайды.
Ата-анасы ата-ана құқықтары шектелген бала тұрғын үйге меншік құқығын немесе тұрғын үйді пайдалану құқығын сақтайды, сондай-ақ ата-анасымен және басқа да туыстарымен туыстық фактісіне негізделген мүліктік құқықтарды, оның ішінде мұра алу құқығын сақтайды.
Ата-анасының екеуінің де ата-ана құқықтары шектелген жағдайда бала қорғаншы және қамқоршы органның қамқорлығына беріледі.
Ата-ана құқықтарын сот шектеген ата-аналарға, егер бұл балаға теріс әсер етпесе, баламен қарым-қатынас жасауға рұқсат етіледі. Ата-аналардың баламен байланысына қорғаншы және қамқоршы органның не баланың қорғаншысының немесе қамқоршысының, патронаттық тәрбиешілердің немесе бала орналасқан ұйым әкімшілігінің келісімімен жол беріледі.
Егер ата-аналардың ата-ана құқықтары шектелген негіздер жойылса, сот ата-аналардың талап-арызы бойынша баланы ата-анасына қайтару туралы және "неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы"Кодекстің 80-бабында көзделген шектеулердің салдарларын жою туралы шешім шығарады.
Баланы оның өміріне немесе денсаулығына тікелей қауіп төнген жағдайда алып қоюы мүмкін
Баланың өміріне немесе оның денсаулығына тікелей қауіп төнген жағдайда қорғаншы және қамқоршы орган баланы ата-анасынан немесе оны қамқорлыққа алған басқа адамдардан дереу тартып алуға құқылы.
Баланы дереу тартып алуды республикалық маңызы бар қалалардың, астананың, ауданның, облыстық маңызы бар қаланың жергілікті атқарушы органының актісі негізінде сот шешімі қабылданғанға дейін қорғаншы және қамқоршы орган жүргізеді.
Баланы тартып алған кезде қорғаншы және қамқоршы орган дереу прокурорды хабардар етуге, баланы уақытша орналастыруды қамтамасыз етуге және Республикалық маңызы бар қалалардың, астананың, ауданның, облыстық маңызы бар қаланың жергілікті атқарушы органы баланы тартып алу туралы актіні шығарғаннан кейін жеті күн ішінде ата-аналарды ата-ана құқықтарын шектеу немесе одан айыру туралы талап-арызбен сотқа жүгінуге міндетті.
Баланы ата-аналардан айырып алуға және оны басқа адамға (адамдарға) беруге байланысты сот шешімдерін мәжбүрлеп орындау қорғаншы және қамқоршы орган өкілінің және бала берілетін адамның (адамдардың) міндетті түрде қатысуымен, ал қажет болған жағдайларда ішкі істер органдары өкілінің қатысуымен жүргізіледі.
Баланы ата-анасынан айыру туралы және оны басқа адамға (адамдарға) оның мүдделеріне нұқсан келтірмей беру туралы сот шешімін орындау мүмкін болмаған жағдайда, бала соттың ұйғарымы бойынша баланың құқықтарын қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын ұйымдарға уақытша орналастырылуы мүмкін.
Ақпарат көзі: https://egov.kz/cms/kk/articles/child/lisheniye-rod-prav